آی یو دی یا ابزار درونزهدانی (IUD)وسیلهای به شکلهای گوناگون، از جنس پلاستیک یا فلز که برای پیشگیری از آبستنی در زهدان جاگذاری میشود است. آی یو دی یکی از وسایل پیشگیری از بارداری برای مدت طولانی است که مورد تائید سازمان جهانی بهداشت بوده و یکی از پرمصرفترین و رایجترین انواع وسایل پیشگیری از بارداری محسوب میشوند. آییودی شکل کلی آی یو دی اغلب شبیه حرف T انگلیسی است.دو نوع آی. یو. دی وجود دارد، در یک نوع مقدار کمی فلز مس و در نوع دیگر پروژستین یا فرم صناعی هورمون پروژسترون تعبیه شدهاست. محل اصلی قرار گرفتن آن در حفره رحم است و نیازی به تصمیم گیری روزانه در مورد استفاده از آن نیست. دخالت مصرف کننده در نحوه استفاده از آن بسیار ناچیز است. شیوه تاثیر وجود IUD در رحم با نامناسب کردن محیط داخل رحم مانع از بارداری میشود. التهاب مختصر ناشی از حضور این وسیله در رحم موجب آسیب دیدگی یا تخریب اسپرمها و تخمک میشود و در صورتی که عمل لقاح انجام
شود، مانع جایگزینی مناسب تخم لقاح یافته در جداره داخلی رحم خواهد شود.
میتوان انواع آی یو دی را در رحم قرار داد بدون اینکه بر مقدار یا کیفیت
شیر مادر تاثیری داشته باشد. IUD
یکی ار مطمئنترین روشهای جلوگیری از بارداری است به طوریکه در طول یک
سال از ۱۰۰۰ نفر استفاده کننده از این وسیله حدود ۱ تا ۶ نفر (بر حسب نوع IUD) باردار میشوند. این مقدار به اندازه روش دائمی بستن لولههای رحم است با این مزیت که هر زمان که فرد بخواهد، قابل برداشتن است. البته روشهایی مانند استفاده از قرص ضد بارداری نیز ممکن است به همین اندازه یا بیشتر موثر باشند، اما فقط در صورتی که به درستی مصرف شوند. در استفاده از IUD پزشک یا ماما آن را قرار میدهد و کافیست هر ماه توسط خود فرد چک شود. آی یو دی را میتوان در هر زمان از سیکل قاعدگی برداشت و از همان زمان هم اقدام برای بارداری را آغاز کرد. قابلیت باروری فرد مانند پیش از گذاشتن IUD خواهد بود.
تنظیم خانواده بهمعنای پیشگیری از حاملگیهای پرخطر است. از دیدگاه تنظیم خانواده، حاملگیهای برنامهریزی نشده و نهایتاً سقطهای
غیرقانونی است و بهعبارت دیگر، هدف از برنامهٔ تنظیم خانواده، تواناسازی
زوجها و افراد بهتصمیم گیری آزادانه و مسئولانه در مورد تعداد و
فاصلهگذاری بین فرزندانشان و برخورداری از اطلاعات و وسایل لازم برای وصول
بهاین هدف و اطمینان از انتخابی آگاهانه و در اختیارگذاردن مجموعهٔ کاملی
از روشهای مؤثّر و مطمئن، برای جلوگیری از بارداری است.
بنابراین، موفقیت درازمدت برنامهٔ تنظیم خانواده، مستلزم رعایت اصل انتخاب
آگاهانه و آزادانه است و داشتن آگاهی و دسترسی بهبهترین روشهای مطمئن،
مؤثر، کمهزینه و مقبول پیشگیری از بارداری که برخلاف قانون نباشد، از
حقوق مردان و زنان محسوب میگردد. زوجینی که درحال حاضر و یا برای همیشه
نمیخواهند باردار شوند، معمولاً در صورت داشتن آگاهی واطلاعات کافی در
زمینهٔ دسترسی بهخدمت از وسایل پیشگیری از بارداری استفاده میکنند.
بنابراین تنظیم خانواده میتواند با هدف بهتأخیرانداختن موقت بارداری و یا
توقف همیشگی فرزندآوری، مورد استفاده قرار گیرد. تاریخچه تنظیم خانواده کنترل
زاد و ولد از زمانهای قدیم وجود داشته به طوری که ۴۰۰۰ هزارسال قبل از
میلاد در مصر و ۱۶۰۰ سال قبل از میلاد در هند نیز به کار رفتهاست. با
جوشانده ریشههای گیاه، قرص باروت وجیوه، عسل حاوی زنبورهای مرده و حتی
شستشوی دستگاه تناسلی با آبلیمو و سرکه شاهدی بر این مدعا است.
قرصهایی
ساخته شده اند که درصورتی که درعرض 72 ساعت (سه روز) پس از مقاربت خورده
شوند می توانند از بارداری جلوگیری کنند. این قرصها اصطلاحا به نام قرص صبح
روز بعد (Morning after pill) معروف
می باشند . این قرصها بعلت داشتن مقادیر زیاد هورمون ، اثر ضد بارداری خود
را اجرا می کنند . در صورتی که این قرصها بعد از مقاربت ، هر چه سریعتر
خورده شوند(مخصوصا در 24 ساعت اول) اثر بیشتری خواهند داشت. امکان استفاده از قرص های ضد بارداری دیگر در صورت عدم دسترسی به قرصهای "صبح روز بعد" * می توان بعد از انجام مقاربت ، دو قرص اچ دی HD را باهم خورد و سپس 12 ساعت بعد ، دوقرص دیگر اچ دی HD نیز
خورده شود . این چهار قرص حتما باید در عرض 72 ساعت بعد از مقاربت خورده
شوند . هرچه زودتر این قرصها خورده شوند، تاثیر آنها بیشتر خواهد بود . عوارض جانبی این قرصها عبارتنداز: تهوع
، استفراغ ، سردرد ، حساس شدن پستانها ، سرگیجه ، احتباس مایعات در بدن و
خونریزی های نامنظم . این عوارض جانبی معمولا بعداز یکی دو روز از بین
خواهند رفت . با خوردن این قرصها همراه با غذا و یا مصرف داروهای ضد تهوع ،
می توان از احساس تهوعی که خوردن این قرصها ایجاد میکند کم نمود . در
صورتی که در عرض یکساعت که قرصها را مصرف نمودید ، استفراغ کردید ، باید
دوباره قرصها را بخورید.* می توان از قرص های ال دی LD هم استفاده نمود – اما باید در هر بار 4 عدد قرص خورده شود (مجموعا هشت قرص خورده می شود(. مزایای این روش عبارتند از: * می توان بعد از مقاربت از آن استفاده نمود * استفاده از آنها آسان است * از قرصهای معمولی جلوگیری از بارداری می توان استفاده کرد * اشکالی در بارداری های آینده ایجاد نمی کند. معایب این روش عبارتند از: * دارای عوارض جانبی مثل تهوع می باشد * باید حتما در طی 72 ساعت بعد از مقاربت استفاده شود * از بیماریهای عفونی مقاربتی مثل ایدز جلوگیری نمی کند از این روش فقط در موارد اورژانسی و اضطراری باید استفاده شود و نباید به طور دائمی از آن استفاده نمود مصرف
اولین دوز این روش باید حداكثر در فاصله زمانی 72 ساعت از تماس جنسی مشكوك
صورت گیرد. اگر بیش از 72 ساعت از زمان نزدیكی مشكوك نگذشته باشد، داوطلب
میتواند با به كار بستن یكی از روشهای زیر از حاملگی ناخواسته جلوگیری
نماید: * قرص HD ، 2 عدد در اولین فرصت و دو عدد 12 ساعت بعد *قرص LD ، 4 عدد در اولین فرصت و چهار عدد 12 ساعت بعد *قرص تریفازیك، 4 عدد قرص سفید در اولین فرصت و چهار عدد قرص سفید 12 ساعت بعد (قرصهای مرحله سوم( تذكرهای حین مصرف: * بهتر است كه قرصها با شكم خالی خورده نشود. * در صورت استفراغ كردن تا دو ساعت پس از استفاده از روش، خوردن مجدد قرصها ضروری است. * حداكثر
دفعات مجاز استفاده از این روش در هر سیكل قاعدگی یك بار است. این روش
باید در حداقل دفعات ممكن در طول دوران باروری استفاده گردد. مجاز بودن یك
بار استفاده از این روش در هر دوره قاعدگی دلیلی بر تایید مصرف آن در هر
دوره قاعدگی به عنوان روش پیشگیری از بارداری نیست. در
صورت قاعده نشدن فرد در عرض 3 هفته پس از مصرف روش اورژانسی پیشگیری از
بارداری، باید، تست بارداری (ترجیحاً بتا اچ.سی.جی) در مورد وی انجام شود. با توجه به اینكه این روش برای جنین خطرناك نیست، در صورت وقوع حاملگی، نیازی به ختم آن نخواهد بود.